مؤسسات آموزشی اسلامی، از نظر ایدئولوژیک، می توانند مفهوم "خوب" و مفهوم "ارزش" را که در جریان اسلام میانه رو زنده کنند. دراهداف تربیتی خود تجدید نظر تا آموزش یا تربیت اسلامی معتدل را به وجود بیاورد.

از نظر ابودین ناتا، تعلیم و تربیت اسلامی میانه رو، یا به اصطلاح او، تعلیم و تربیت اسلامی رحمۀً للعالمین، دارای ده ارزش اساسی زیر به عنوان شاخص است:

1) آموزش صلح آمیز که به حقوق بشر و دوستی بین ملت ها، نژادها یا گروه های مذهبی احترام می گذارد؛

2) آموزش توسعه کارآفرینی و مشارکت یا همکاری با جهان صنعتی؛

3) آموزشی که رسالت نبوت اسلام، یعنی انسان سازی، آزادسازی و تعالی برای تغییر اجتماعی را در نظر می گیرد؛

4) آموزش حاوی آموزه های مدارای مذهبی و کثرت گرایی؛

5) تعلیم و تربیت که تعالیم اسلامی را به عنوان جریان اصلی اسلام اندونزی معتدل را ارائه می دهد؛

6) آموزشی که بین بینش های فکری (سر)، معنوی و اخلاقی (قلب)، و مهارت های شغلی (دست) را متعادل می سازد؛

7) آموزشی که عالمان متفکر و متفکران عالم تولید می کند؛

8) آموزشی که راه حلی برای مشکلات آموزشی فعلی مانند مشکل دوگانه گرایی و روشهای یادگیری است؛

9) آموزشی که بر کیفیت آموزش به صورت جامع تأکید دارد؛ و

10) آموزشی که قادر به تسلط بر زبان های خارجی است.[1]

از ده ارزش اساسی بالا، نکات 1، 3، 4 و 5 نیاز به توجه ویژه ای در تدوین اهداف آموزش اسلامی در اندونزی دارند. این چهار نکته مهم هستند، زیرا این ویژگی منحصر به فرد اسلام اندونزی است که با اسلام در کشورهای دیگر متفاوت است. آموزش صلح، آموزش نبوت، آموزش تحمل و پلورالیسم، و همچنین آموزش هایی که تفکر اسلامی-اندونزیایی را در جریان اصلی قرار می دهد، نیاز به حمایت از لحاظ سیاست و مدیریت دارند. مراکز و مؤسسات آموزش اسلامی، چه مدارس عمومی، مدارس دینی یا حوزه، باید در نصب اهداف آموزشی بر این چهار نکته تأکید کنند. این چهار نکته همان چیزی است که سعی دارد جنبه های اسلامی را با جنبه های اندونزیایی در بخش آموزش ادغام کند تا اسلام میانه رو که شخصیت اسلام اندونزی است، از نظر آموزش تقویت کند.

آموزش اسلامی فراملی موجود در اندونزی کمابیش به ادغام اسلامی – اندونزیایی توجه نکرده است، زیرا این نوع مؤسسات آموزشی استفاده از الگوی "اندونزی سازی اسلام" را نادیده می گیرد و از الگوی "اسلامی سازی اندونزی" با توجه به دیدگاه ایدئولوژیک خود استفاده می کند.

2. فیلتر کردن مطالب آموزشی در مورد اسلام میانه رو در محتوای برنامه درسی

برنامه درسی آموزشی نیز ایدئولوژیک است. پارادایم جدید آموزش، برنامه درسی را به طور گسترده تعریف کرده است، یعنی هر آنچه مربوط به فعالیت های انجام شده و تجربه شده توسط مربیان و دانش آموزان، چه به صورت رسمی و چه غیررسمی، برای دستیابی به اهداف آموزشی.

برنامه درسی در پارادایم جدید نه تنها یک برنامه آموزشی است، بلکه همچنین به عنوان یک محصول آموزشی، به عنوان یک نتیجه یادگیری مطلوب و به عنوان یک تجربه یادگیری برای دانش آموزان است.[2]

به گفته إس ناسوتیون، در تدوین یا بازنگری یک برنامه درسی آموزشی، چهار اصل وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد، یعنی اصول فلسفی مربوط به فلسفه و اهداف آموزشی، اصول روانشناختی در مورد یادگیری روانشناسی و روانشناسی دانش آموزان، اصول جامعه شناسی در مورد تغییرات جامعه و اصول سازمانی مربوط به فرم و سازمان برنامه درسی.[3] احتمالاً، این اصل فلسفی برنامه درسی است که عرصه ای برای بارور کردن یک ایدئولوژی آموزشی برای دانش آموزان است.

بنابراین، محتوای برنامه درسی به جنبه مهمی در نصب ایدئولوژی معتدل اسلامی تبدیل می شود. امروزه مطالب درسی آموزش اسلامی نه تنها به صورت چاپی، بلکه به صورت دیجیتالی نیز منتشر می شود. مراکز و مؤسسات آموزشی اسلامی باید بتوانند مطالب آموزشی را که کدام حاوی ایدئولوژی اسلامی معتدل اند و کدام نیستند، منظم فیلتر کنند. گروه هایی از جنبش های ایدئولوژیک اسلامی، ایدئولوژی خود را از طریق انتشار و ترجمه آثار متناسب با ایدئولوژی خود به زبان اندونزیایی گسترش داده اند. به همین ترتیب، آنها آموزه های ایدئولوژیک خود را بصورت آنلاین و در قالب مطالب دیجیتالی قرار داده اند که در سایت های اینترنتی پراکنده است.

در سال 2008، گروه بحران بین الملل (International Crisis Group) گزارش چندین ناشر را که مظنون به داشتن شرکت های انتشاراتی و دارای پیوندهایی با گروه رادیکال جماعۀ اسلامیه بودند،منتشر کرد. بیشتر این ناشران در منطقه سولو بزرگ (Solo Raya) واقع شده اند و وابسته به انجمن ناشران اندونزی (IKAPI) نیستند، اما بخشی از اتحادیه ناشران اسلامی هستند. برخی از ناشران منتشر شده توسط این گروه بحران بین الملل عبارتند از: العلق (Al-Alaq)، گروه ناشران عرفه (Arafah)، گروه ناشران القوام (Al-Qawam)، گروه ناشران اقوم (Aqwam)، رسانه کافیه چیپتا (Kafeyah Cipta Media)، رسانه الرحمه (Ar-Rahmah Media) و همچنین چندین ناشر دیگر در منطقه سولو مانند پوستاکا الامین (Pustaka Al-Amin)، ابیان (Abyan)، پوستاکا التزام (Pustaka Iltizam)، زیاد ویسی مدیا (Ziyad Visi Media)، الدعوۀ (Ad-Dakwah) و ناشر وافا (WAFA Press).[4]

در مورد مواد درسی چاپی، در سال 2016 مرکز مطالعات اسلامی و جامعه دانشگاه اسلامی دولتی شریف هدایت الله جاکارتا مطالعه ای در مورد احتمال وجود محتوای آموزه های عدم تحمل و خشونت آمیز موجود در کتابهای درسی آموزش دینی اسلامی که توسط وزارت آموزش و فرهنگ مورد استفاده در مدارس ابتدایی و متوسطه (راهنمایی و دبیرستانی) در اندونزی منتشر شد، انجام داد. این مطالعه، از جمله، به این نتیجه رسید که:

1. 1. محتوای آموزه عدم تامل و تحمل در این کتابهای درسی وجود دارد که در قالب سرزنش نظرات مختلف یا اعمال عبادی، ترویج یک نظر بدون ارائه نظر دیگر، حاوی دیدگاه های منفی یا کلیشه ها در مورد امت های دیگر بدون تاکید بر اینکه اسلام به آزادی اعتقاد احترام می گذارد و بدون تأیید بر اینکه بین جوامع دینی باید هماهنگ باشند و از نظر اجتماعی باید دست به دست هم دهند همانگونه که اسلام می آموزد، منعکس شده است.
   2. دولت تولید کتاب درسی آموزش دینی اسلامی را بخشی از سیاست فرهنگی ملی برای ایجاد و رشد شخصیت ملی قرار نداده است و
   3. بلاتکلیفی چشم انداز، رسالت و اهداف کتابهای درسی آموزش دینی اسلامی وجود دارد به طوری که آنها شامل آموزه ها و پیامهای اسلامی رحمۀً للعالمین بر اساس ارزشهای ملی اندونزی نیستند که به نوبه خود آن کتاب های درسی مبهم و ناسازگار اند و یا حتی متناقض با آموزه های اسلامی اندونزیایی اند.[5]

یافته های این مرکز شاخصی از وجود جریان عدم تحمل و خشونت است که در مواد درسی چاپ شده آموزش دینی اسلامی در مدارس "نفوذ" کرده است.

مطالعات اخیر انجام شده توسط حسنیاتی در سال 2017 در مورد محتوای رادیکالیسم، تحمل و دموکراسی در کتاب آموزش دینی اسلامی مدرسه دبیرستانی منتشر شده توسط وزارت آموزش و پرورش، ایرلانگا و یودیستیرا نشان می دهد که:

1. ارزش های رادیکالیسم در کتاب درسی آموزش دینی اسلامی (معارف اسلام) منتشر شده توسط وزارت آموزش، ایرلانگا و یودیستیرا وجود دارد. در همین حال، ارزشهای مدارا و دموکراسی در کتابهای درسی منتشر شده توسط سه ناشر فوق تأکید بر اهمیت صلح، وحدت، احترام متقابل، مشورت، آزادی بیان و مذهب است.
2. کتابهای درسی منتشر شده توسط سه ناشر اساساً حاوی مدارا و دموکراسی زیادی هستند. با این حال، نمی توان انکار کرد که کتاب های درسی معارف اسلامی از سه ناشر حاوی رادیکالیسم نیز هستند. آنچه که باعث تأسف شدید است این است که محتوای رادیکالیسم بیشتر در کتابهایی است که توسط وزارت آموزش و فرهنگ منتشر شده است.[6]

مطالعات فوق به وضوح نشان می دهد که در کتاب درسی معارف اسلامی ایده ها و آموزه هایی از رادیکالیسم در آن نهفته است. ایده ها و آموزه های رادیکالیسم قطعاً با ویژگی اسلام میانه رو اندونزی سازگار نیست. در اینجا اهمیت استفاده از پارادایم "اندونزی سازی اسلام" در تدوین و تهیه کتب درسی آموزشی منعکس کننده اسلام معتدل نهفته است. برنامه درسی آموزشی باید از آموزه ها و جریان رادیکالیسم پاکیزه باشد. مراکز و مؤسسات آموزشی موظفند به فیلتر کردن این آثار، چه به صورت چاپی و چه به صورت آنلاین، قادر باشند تا در مراکز و مؤسسات آموزشی اسلامی معتدل تدریس نشوند. در این رابطه، یک مربی معتدل باید توانایی و وسعت بینش در فیلتر کردن نشریات و وب سایت های غیر معتدل ​​را داشته باشد، به طوری که آنها به دانش آموزان آموزش داده نشوند.

3. درونی سازی ارزش های اعتدالی ​​اسلامی در طراحی برنامه درسی پنهان

همین امر که محتوای ایدئولوژیکی دارد، طراحی برنامه های درسی پنهان است. طبق گفته مایکل دبلیو اپل، برنامه درسی پنهان را می توان به عنوان هنجارها و ارزشهایی تفسیر کرد که به طور ضمنی، اما مؤثر، توسط مدارس به دانش آموزان آموزش داده می شوند که معمولاً در اهداف تدریس رسمی معلمان نیستند. همین نوع برنامه درسی است که در تلاش برای حفظ ایدئولوژی به صورت هژمونیک سهم بسزایی دارد.[7] بنابراین، تحلیل ایدئولوژیک می تواند عملکردهای برنامه درسی را آشکار کند، جایی که از طریق برنامه درسی پنهان، هر سیستم آموزشی در واقع ایدئولوژی های خاصی را در چارچوب تولید فرهنگی پنهان می کند.

عنصر مهمی در برنامه درسی پنهان در مدارس عبارتند از ارزش ها، اعتقادات، موضع گیری ها، نگرش ها و هنجارها که بخش مهمی از کارکرد مدرسه است. این ارزشها، اعتقادات، موضع گیری ها، نگرش ها و هنجارها در شخصیت سازی دانش آموزان بسیار تأثیرگذار است. یعنی چه نوع شخصیت هایی از دانش آموزان که می خواهند شکل بگیرند، بستگی به ارزش ها، اعتقادات، موضع گیری ها، نگرش ها و هنجارها دارد که توسط مدرسه نصب می شود.

برنامه درسی پنهان در یک مؤسسه آموزشی ظاهر نمی شود، زیرا در سند برنامه درسی نوشته نشده است. با این حال، این برنامه درسی پنهان است که حاوی قدرت توانایی تشکیل شخصیت و ایدئولوژی دانش آموزان است. بنابراین، ارزشهای اعتدالی مانند رفتار میانه رو (توسط و اعتدال) در دینداری، تحمل نسبت به اختلاف اعتقادات و نظرات، اجتناب از خشونت، اولویت دادن به گفتگو، گنجاندن مفاهیم مدرن حاوی مصالح اساسی، تفکر منطقی مبتنی بر وحی، تفسیر متن با سیاق، استفاده از اجتهاد در تفسیر آنچه در قرآن و سنت مکتوب نیست، برخورداری از تعاون (کمک به یکدیگر) و همکاری با گروههای مختلف مذهبی، می تواند در فرآیند نصب ایدئولوژی اسلامی میانه رو درونی سازی شود.

این ارزش ها باید در یک برنامه درسی پنهان نصب شوند. این ارزشها انتزاعی از ایدئولوژی معتدل اسلامی است که مشخصه اسلام اندونزی است. بنابراین، در این زمینه، استفاده از پارادایم "اندونزی سازی اسلام" در تهیه یک برنامه درسی پنهان برای مراکز و مؤسسات آموزشی به یک ضرورت تبدیل می شود. اگر این ارزشهای معتدل ​​اسلامی به درستی در برنامه درسی پنهان نصب نشود، شخصیت دانش آموزان به دست آمده از شخصیت اسلام میانه رو دور می شود.

مراکز و مؤسسات آموزشی مانند پسانترن (مدارس اسلامی شبانه روزی یا حوزه) امروزه به "سلفی" و غیر سلفی تقسیم شده اند. حوزه سلفی با تفاوت فطری از غیر سلفی، دارای ویژگی هایی است، از جمله یک فرایند یادگیری و محتوای برنامه درسی با محتوای ایدئولوژیک، تاکید بر عمل امر به معروف و نهی از منکر از طریق یک رویکرد افراطی، لباس های سفید (عبای سفید)، شلوار بالای مچ پا برای طلاب پسر. طلاب "سلفی" نیز در مورد قرآن و حدیث به عنوان تنها منابع اسلام با کنار گذاشتن تعالیم مندرج در حوزه های تفکر کلاسیک اسلامی، آموزش داده می شوند. علاوه بر این، این مدل از حوزه همچنین یک برنامه درسی ایجاد می کند که از کتابهای عربی معاصر که از طریق شبکه های بین المللی "سلفی" به دست آورده است، استفاده می کنند. در اینجا، مواد درسی فقه جهاد نه تنها در تئوری، بلکه در عمل نیز تدریس می شود.

مواد مطالعه هنجاری درمورد نیاز به انجام حرکت تطهیر، امر معروف و نهی از منکر، و جهاد در راه خدا، شدیدتر و پنهان تر از سایر موارد آموزش داده می شود. بنابراین، جای تعجب نیست که طلابی که از حوزه مدل "سلفی" حاصل می شوند، فارغ التحصیلانی هستند که در انجام فرآیند تحول اجتماعی – فرهنگی،

بدنبال تطهیر گرایانه رادیکال تری دارند. آنها غالباً به صورت مستقیم در اعمال منع، بدعت کردن و ایجاد تغییر در جامعه نقش دارند.

یادداشت های Masdar Hilmy در بالا باید ارائه شود تا نشان دهد که امروزه مؤسسات آموزشی اسلامی در اندونزی وجود دارند که برنامه های درسی پنهانی دارند و ارزش هایی را آموزش می دهند که با آموزه ها و فهم اسلام میانه رو نیست. این خود یک چالش برای مؤسسات تعلیم و تربیت اسلامی است که اسلام میانه رو را در خود دارند تا در درک درونی و معارف اسلامی میانه روی کنند. در این زمینه ، استفاده از الگوی "اسلام اندونزیایی" باید به جای استفاده از الگوی "اسلامی سازی اندونزی" در اولویت قرار گیرد.[8]

این یادداشت ها باید ارائه شود تا نشان دهد امروز مراکز و مؤسسات آموزشی اسلامی در اندونزی وجود دارند که برنامه های درسی پنهانی دارند و ارزش هایی را آموزش می دهند که با آموزه ها و مفاهیم اسلام میانه رو سازگار نیست. این خود یک چالش برای مراکز و مؤسسات آموزش اسلامی است که اسلام میانه رو را در خود دارند و در درونی سازی مفاهیم و آموزه های اسلامی میانه روتر متمرکز هستند. در این رابطه، استفاده از پارادایم "اندونزی سازی اسلام" باید به جای استفاده از پارادایم "اسلامی سازی اندونزی" در اولویت قرار گیرد.

نتیجه گیری:

آموزش ملی اندونزی امروز که مبتنی بر پانچاسیلا است با چالش های بسیار سنگین و مهیبی روبرو است. ظهور جنبش های اسلامی فراملی که ایدئولوژی های خود را از طریق مؤسسات آموزشی گسترش می دهند، آموزش ملی را تهدیدی می کند که نمی توان آن را دست کم گرفت. اسلام معتدل که مشخصه اسلام اندونزی است و تا زمانی که این ملت و دولت هنوز اندونزی خوانده شود باید تقویت و حفظ شود. در این رابطه، "اندونزی سازی اسلام" ضرورتی است که می توان برای دفاع از یکپارچگی جمهوری اندونزی برای آن مبارزه کرد.

مراکز و مؤسسات آموزش اسلامی در اندونزی ملزم به ایفای نقش در تقویت اسلام میانه رو از طریق "اندونزی سازی اسلام" هستند. نقشی که مراکز و مؤسسات آموزش اسلامی می توانند در این قلمرو بازی کنند، ارائه ایدئولوژی معتدل اسلامی برای دانش آموزان و طلاب در فرآیند یادگیری است. سه جنبه وجود دارد که باید در این ارائه مورد توجه قرار گیرد و آن عبارتند از: تأکید بر اسلام میانه رو در تدوین اهداف آموزشی، درونی سازی ارزش های معتدل در طراحی برنامه های درسی پنهان و فیلتر کردن مواد آموزشی به گونه ای که ایدئولوژی معتدل ​​اسلامی بر روی دانش آموزان یا طلاب نهادینه شود. روند ارائه ایدئولوژی معتدل اسلامی مطمئناً کار ساده ای نیست. در اینجا، یک همکاری هم افزایی بین دولت و گروه های فرهنگی اسلامی غیر ایدئولوژیک با پارادایم "اندونزی سازی اسلام" لازم است.

منابع:

شفیق هاشم: "دولت و دین: در نظر گرفتن اسلام اندونزیایی به عنوان الگوی دموکراتیزه کردن برای جهان اسلام" (سخنرانی در مورد مدلهای سکولاریسم، برلین: بنیاد فردریش نائومن، 2013)، 25 – 26.

رونالد لوکنس بول، آموزش عالی اسلامی در اندونزی (نیویورک: پالگریو ماکمیلان، 2013)، 125.

[1] صلاح الدین، ریشه های تروریسم در اندونزی: از دارالاسلام تا جماعت اسلامی، ترجمه دیو مک رای (سیدنی: انتشارات دانشگاه نیو ساوت ولز، 2013)، 87.

توماس دبلیو آرنولد، تاریخچه گسترش اسلام، ترجمه احمد نووی رامبه (جاکارتا: ویجایا، 1985)، 352.

شفیق هاشم: "دولت و دین: در نظر گرفتن اسلام اندونزیایی به عنوان الگوی دموکراتیزه کردن برای جهان اسلام"،

[1] احمد شافعی مفید، ویراستار، توسعه جزیان دینی فراملی در اندونزی (جاکارتا: مرکز تحقیقات زندگی دینی وزارت دین اندونزی، ​​2011)، 215 – 216.

جی توماس لیندبلاد، "اهمیت اندونزی سازی طی انتقال از دهه 1930 به 1960" (کنفرانس رشد اقتصادی و تغییر نهادی در اندونزی در قرن های 19 و 20، آمستردام، 2002).

به نقل از منصور، "زمینه سازی ایده های فقهی اندونزی، حسبی الصدیقی (بررسی اندیشه انتقادی یودیان وحیودی)، "الشرعه: ژورنال علوم شریعت و احکام 46، شماره 1 (ژوئن 2012): 30.

[1] مجیب الرحمن، اندونزی سازی اسلام: انعکاسی و ایدئولوژی، (یوگیاکارتا: پوستاکا پلاجار، 2008)، 271 – 276.

ازیومردی عذرا، "بالی و اسلام جنوب شرقی آسیا: رفع اسطوره ها"، در "پس از بالی: تهدید تروریسم در جنوب شرقی آسیا"، (سنگاپور: انتشارات علمی جهانی، 200)، 45.

رئیس جمهور جوکووی، "اندونزی، منبع اندیشه اسلامی جهان" در تاریخ 9 سپتامبر 2016 قابل دسترسی است: https://www.kemenag.go.id/berita/387579/presiden-jokowiindonesia-sumber-pemikiran-islam-dunia   

[1] توتو سوهارتو، "مدرسه دینی شبانه روزی وحدت اسلامی 1983 – 1997 از دیدگاه آموزش مبتنی بر جامعه" (پایان نامه برنامه تحصیلات تکمیلی دانشگاه اسلامی دولتی سونان کالیجاگا جوگجاکارتا، 2011).

شمس العارفین، "جلوگیری از جریان رادیکالیزاسیون در اندونزی"، ژورنال اسلامیکا 8، شماره 2 (مارس 2014): 416.

نونگ مهاجر، علوم تربیتی و تغییر اجتماعی: نظریه آموزشی بازیگران خلاق اجتماعی، جوگجاکارتا: 2003، 1 – 2.

[1] جان دیویی، دموکراسی و آموزش (نیویورک: شرکت مکمیلان، 1964)، 107.

ابودین ناتا، "اسلام رحمۀً للعالمین به عنوان الگوی تعلیم و تربیت اسلامی وارد جامعه آسه آن" (سخنرانی مهمان گروه معارف اسلامی، دانشکده تربیت و تربیت معلم، دانشگاه اسلامی دولتی مولانا مالک ابراهیم، شهر مالانگ، 7 مارس 2016)، 10 – 14.

سوریانتو و جهاد هشام، تأملات و اصلاحات آموزش و پرورش در اندونزی با ورود به هزاره سوم (جوگجاکارتا: 2000)، 59 – 60.

[1] إس ناسوتیون، اصول برنامه درسی (باندونگ، 1982)، 21 – 24.

www.arahmah.com که حاوی اخبار و مقالات جهاد در سراسر جهان است؛

www.thoriquna.wordpress.com که به افراد اجازه می دهد مقالات و کتاب های الکترونیکی در مورد جهاد را بارگیری کنند، حتی اطلاعات اطلاعاتی، ترجمه دوره امنیت و اطلاعات (The Security and Intelligence Course) نوشته ابوعبدالله بن آدم وجود دارد؛

www.jihad.hexat.com که حاوی مقالات جهاد و کتاب هایی از ابو مصعب السوری با عنوان تبلیغ مقاومت اسلامیه جهانی است؛

http://almuwahhidin.wordpress.com که حاوی بولتن منتشر شده توسط جماعت انصار التوحید به رهبری ابوبکر بعاشیر است؛

www.millahibrahim.wordpress.com که فایل های بارگیری شده حاوی سخنرانی درباره مطالعه کتابهای جهادی توسط امان عبدالرحمن ملقب به ابوسلیمان را که به دلیل مشارکت در آموزش مسلحانه در آچه در زندان بسر می برد، فراهم می کند؛ و

مرکز مطالعات اسلامی و جامعه دانشگاه اسلامی دولتی شریف هدایت الله جاکارتا، "مسئولیت دولت در مورد آموزش دینی اسلامی،" خلاصه سیاست، سپتامبر 2016، 1 – 8. نتایج این مطالعه همچنین می تواند در عبدالله، "انحصارگرایی و رادیکالیسم در مدارس: بازنگری سیاست دولت و سیاست های آموزشی،" Studia Islamika 23، شماره 3، (2016): 625 – 632، مراجعه شود.    

حسنیاتی، "تحلیل محتوای رادیکالیسم در کتاب درسی معارف اسلامی مدارس دبیرستانی" (پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده تحصیلات تکمیلی دانشگاه اسلامی دولتی شریف هدایت الله جاکارتا، 2017)، 119.

[1] مایکل دبلیو اپل، ایدئولوژی و برنامه درسی (نیویورک: روتلج فالمر، 2004)، 78 – 79.  

مصدر حلمی، آموزش اسلامی و سنت علمی (مالانگ: مدنی، 2016)، 83 – 84.